تاریخ رشیدیتاریخ رشیدی، کتابی در‌باره تاریخ سرزمین ترکستان از ۷۴۸ تا ۹۵۲ و خان‌های جغتایی و امیران کاشغر، به فارسی، تألیف میرزا محمدحیدر دوغلات است. فهرست مندرجات۲ - سرگذشت میرزا محمدحیدر ۳ - سرانجام میرزا محمدحیدر ۴ - ویژگی‌های این کتاب ۴.۱ - خصوصیات دفتر اول ۴.۲ - خصوصیات دفتر دوم ۴.۳ - نثر روان بدون ترتیب تاریخی ۴.۴ - منابع این کتاب ۵ - نام گذاری کتاب ۶ - ارزش کتاب تاریخ رشیدی ۷ - نسخه‌های موجود کتاب ۸ - ترجمه و چاپ تاریخ رشیدی ۹ - فهرست منابع ۱۰ - پانویس ۱۱ - منابع ۱ - معرفی میرزا محمدحیدرمیرزا محمدحیدر در ۹۰۵ در تاشکند به دنیا آمد. جدش، محمدحیدر گورکان، اولین امیر کاشغر بود که اسلام را پذیرفت. پدرش محمدحسین گورکان، حاکم ولایت چاچ/ شاش [۱]
محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، ج۱، ص۱۱۷، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸.
[۲]
محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، ج۱، ص۱۵۲، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸.
و مادرش، خوب نگارخانم دختر یکی از پادشاهان مغول جغتایی به نام یونس خان بود. [۳]
محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، ج۱، ص۱۱۷، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸.
۲ - سرگذشت میرزا محمدحیدرشیبک خان ازبک (حک: ۹۰۶ـ ۹۱۵ یا ۹۱۶) در ۹۱۴ پدر میرزا محمدحیدر را کشت و قصد داشت خود او را نیز بکشد، ولی دوستان پدر میرزا محمد او را به خراسان و پس از مدتی به کابل نزد پسر خاله اش، ظهیرالدین محمد بابر (متوفی ۹۳۷)، بنیانگذار سلسله بابریان، بردند. [۴]
محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، ج۱، ص۲۱۰ـ۲۱۲، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸.
[۵]
محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، ج۱، ص۲۲۸، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸.
میرزا محمدحیدر تا ۹۱۸ نزد بابر ماند و همراه او در برخی جنگ‌ها شرکت کرد، سپس به کاشغر نزد پسر دایی اش سلطان سید خان بن احمد (حک: ۹۲۰ـ ۹۳۹) رفت، [۶]
محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، ج۱، ص۲۳۰ـ۲۳۱، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸.
اما با روی کار آمدن عبدالرشید خان، پسر و جانشین سلطان سید خان، در ۹۳۹ کاشغر را ترک کرد و در لاهور به کامران میرزا، پسر بابر، پیوست.
در ۹۴۶ همایون پادشاه را در جنگ با شیرشاه افغان یاری داد و پس از شکست خوردن همایون به لاهور بازگشت. ۳ - سرانجام میرزا محمدحیدرمیرزا محمدحیدر در ۹۴۷ به کشمیر لشکر کشید، در ۹۴۸ حکومت آن‌جا را به دست آورد و در ۹۵۸ بر اثر قیام گروهی از سران کشمیری به قتل رسید. [۷]
محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، ج۱، ص۴۷۲، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸.
[۸]
محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، ج۱، ص۴۷۹ـ۴۸۰، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸.
[۹]
ذیل «دوغلات».
۴ - ویژگی‌های این کتابتاریخ رشیدی یگانه اثر به جا مانده در باره تاریخ ترکستان است و در باره رخداد‌های این سرزمین اطلاعات منحصر به فردی دارد. ۴.۱ - خصوصیات دفتر اولاین کتاب شامل دو دفتر است: دفتر نخست که مؤلف آن را «تاریخ اصل» نیز خوانده، در ۹۵۱ـ۹۵۲ نوشته شده و مشتمل است بر شرح رویداد‌های دو سلسله هم زمان، یعنی خان‌های مغولستان از تُغلُق تیمور تا عبدالرشیدخان و امیران دوغلات که در ترکستان شرقی حکومت می‌کردند و تابع خان‌های مغولستان بودند. در این دفتر حدود جغرافیایی مناطق مختلف ترکستان، از جمله دشت قپچاق/ قبچاق و ختن و کاشغر و مغولستان، نیز آمده و به وضع کشاورزی، آب و هوا و مزارات کاشغر نیز پرداخته شده است. [۱۰]
محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، ج۱، ص۲۹۴ـ۲۹۹، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸.
[۱۱]
محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، ج۱، ص۳۰۱ـ۳۰۳، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸.
مؤلف در تحریر این بخش از روایات شفاهی نیز استفاده کرده و به همین سبب گاه دچار اشتباه شده است. [۱۲]
واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، تاریخ ترک‌های آسیای مرکزی، ج۱، ص۲۳۴، ترجمه غفار حسینی، تهران ۱۳۷۶ش.
۴.۲ - خصوصیات دفتر دومدفتر دوم که «تاریخ مختصر» نیز نام دارد، در ۹۴۸ (سال‌ها پیش از دفتر اول) نوشته شده است و شامل شرح زندگی مؤلف، رویداد‌های سمرقند و بخارا و کشمکش‌های میان جانشینان تیمور [۱۳]
محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، ج۱، ص۱۵۰، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸.
[۱۴]
محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، ج۱، ص۱۵۴ـ ۱۵۵، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸.
و شکل گیری حکومت شاه اسماعیل صفوی و نبرد‌های او با ازبکان است.
مؤلف همچنین برخی اصول مملکتداری پادشاهان را ــ که مولانا محمدقاضی به درخواست او تدوین کرده بود ــ در این دفتر آورده است. [۱۵]
محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، ج۱، ص۲۳۲ـ۲۳۴، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸.
۴.۳ - نثر روان بدون ترتیب تاریخیتاریخ رشیدی نثری ساده و روان دارد. مؤلف رویداد‌ها را بدون در نظر گرفتن ترتیب تاریخی نوشته و فقط هنگام شرح آن‌ها سنه را نیز ذکر کرده است. [۱۶]
محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، ج۱، ص۱۲۴ـ ۱۲۵، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸.
[۱۷]
محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، ج۱، ص۱۲۸ و جا‌های دیگر، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸.
۴.۴ - منابع این کتابمیرزا محمد برای تألیف این کتاب از منابعی چون جامع التواریخ خواجه رشیدالدین فضل اللّه، تاریخ جهانگشای جوینی، تاریخ گزیده حمداللّه مستوفی، ظفرنامه شرف الدین علی یزدی، تاریخ منظوم عبدالرزاق و اولوس اربعه میرزا الغ بیگ استفاده کرده است. [۱۸]
محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، ج۱، ص۱۵۱، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸.
[۱۹]
محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، ج۱، ص۲۹۲ـ۲۹۳، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸.
۵ - نام گذاری کتابتألیف این کتاب در ۹۵۲ به پایان رسید [۲۰]
محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، ج۱، ص۱۴۹، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸.
و مؤلف آن را به اسم شیخ ارشدالدین ــ که موجب اسلام آوردن تغلق تیمور شد و پس از او همه خان‌های مغول مسلمان شدند ــ تاریخ رشیدی نام نهاد. [۲۱]
محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، ج۱، ص۱۳۹، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸.
۶ - ارزش کتاب تاریخ رشیدیاین کتاب از منابع اصلی برخی از محققان معاصر که در باره تاریخ مغول تحقیق کرده‌‌اند، از جمله هاورث و ارسکین و بلیو، بوده است. ارسکین خلاصه بخش اول تاریخ رشیدی را در جلد اول کتابش، «تاریخ هند در زمان حکومت بابر و همایون تاریخ هند»، آورده است. ۷ - نسخه‌های موجود کتاباز این کتاب چند نسخه خطی وجود دارد: یک نسخه در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (ش ۳۲۱۸) و دو نسخه در موزه بریتانیا. ۸ - ترجمه و چاپ تاریخ رشیدیاین کتاب به ترکی ترجمه و در ۱۲۶۳ در ختن چاپ شده است. ادوارد دنیسون راس این کتاب را به انگلیسی ترجمه کرده که با مقدمه و حواشی و تعلیقات الیاس، سرکنسول انگلستان در خراسان و سیستان، در ۱۸۹۵ در لندن منتشر شده است. تاریخ رشیدی در ۱۳۷۰ ش/ ۱۹۹۱ در دهلی چاپ افست شده است. ۹ - فهرست منابع(۱) واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، تاریخ ترک‌های آسیای مرکزی، ترجمه غفار حسینی، تهران ۱۳۷۶ش. (۲) محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۳۲۱۸؛ ۱۰ - پانویس
۱۱ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ رشیدی»، شماره۳۰۹۹. |